مروری کوتاه بر نقش نیروی هوایی در جنگ ایران و عراق
پیشینه درگیریهای مرزی
نخستین بار در سال 1253 هجری قمری والی عثمانی در عراق به خرمشهر حمله کرد و از آن پس گاه و بیگاه پس از درگیریهای مرزی عهدنامه هایی به امضا می رسید.
در سال 1266 هجری قمری عهدنامه ارض روم، در سال 1329 هجری قمری پروتکل تهران و در سال 1331 هجری قمری پروتکل استانبول در مورد اختلاف های مرزی دو کشور مطرح گردید. بار دیگر در سال 1935 میلادی مساله اختلافات ارضی ایران و عراق در جامعه ملل مطرح شد که منجربه عهدنامه ی مرزی 1316 هجری شمسی (1937 میلادی)) گردید.
به دنبال الغای این عهدنامه، در سال 1348 عهدنامه ای بدین شرح فی مابین دو کشور به امضا رسید:
1- مرزهای زمینی خود را بر اساس پروتکل استانبول مورخ 1913 و صورت جلسه های تعیین مرز مورخ 1914 تعیین کنند.
2- مرزهای آبی خود را بر اساس خط تالوگ تعیین کنند.
3- دو کشور متعهد شوند که در مرزهای خود کنترل دقیق و موثر به منظور قطع هر گونه رخنه و نفوذ که جنبه خرابکارانه از هر سو داشته باشد اعمال کنند.
4- توافق شده که مقررات فوق عواملی جهت یک راه حل کلی هستند و نقض هر یک از موارد مغایر روح توافق الجزیره است.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی صدام حسین برای رسیدن به اهداف توسعه طلبانه خود با این تصور که می تواند خلاء قدرت ناشی از سقوط شاه در منطقه ی خلیج فارس را پر کند و نقش رهبری اعراب را به بهانه دفاع و گسترش آرمان های ناسیونالیسم عرب احراز کند به اقدامات و صحنه سازی های دیپلماتیک پرداخت تا زمینه ای برای به دست آوردن عنوان قدرت برتر منطقه برای خود فراهم کند.
از نظر تبلیغاتی نیز عراق اهواز را "الاحواز" و خرمشهر را " محمره" و آبادان را " عبادان" و هویزه را " حویزه" و سوسنگرد را " خفاجیه" و بالاخره خوزستان را " عربستان" نامگذاری کرد. در همین رابطه در نشریه "ژون افریک" تاریخ 9 ژوئن 1982 در خصوص اقدامات صدام در مورد لغو عهدنامه 1975 و آغاز جنگ تحمیلی علیه ایران مقاله ای منتشر گردید که با بیان اهم مطالب آن به تاریخچه مختصر روابط دو کشور ایران و عراق خاتمه داده شد.
1- روز 5 اوت 1980 صدام با برخی از سران منطقه در شهر طائف ملاقات کرد. از لحاظ ظاهری هدف این دیدار تقویت همکاری بین آنها و حصول توافق درباره یک استراتژی برای مقابله با ضمیمه کردن بیت المقدس به اسرائیل بود ولی در واقع مبارزه علیه ایران هدف اصلی این ملاقات بود.
2- طی این ملاقات طرفین ضمن تجزیه و تحلیل شرایط و اوضاع و احوال ایران و این که ایران با مخالفت های متعدد و مشکلات ناشی از گروگان گیری کارمندان سفارت آمریکا روبه رو بود به این نتیجه رسیدند که عراقی ها در سواحل خلیج فارس، خود را برای شکست دادن رژیم ایران آماده کنند.
3- تماس هایی که صدام با مخالفان ایران برقرار کرده بود او را به این نتیجه رساند که به محض شروع جنگ این نظام از هم خواهد پاشید. لذا در 22 سپتامبر صدام به ارتش خود فرمان هجوم به ایران را صادر کرد.
نیروی هوایی و آغاز تجاوز در 31 شهریور 1359
تابستان 1359 تجاوز آشکار نظامی ارتش عراق با تعرض همه جانبه هوایی به ده مرکز مهم هوایی با قصد انهدام ظرفیت جنگی نیروی هوایی ارتش ایران آغاز شد. رژیم عراق سرنگونی جمهوری اسلامی ایران را به عنوان هدف مدنظر داشت. عراق در نخستین روز تجاوز و با طرح ریزی حمله هوایی به مراکز پروازی ایران از طرح اسرائیلی ها در جنگ ژوئن 1967 اعراب و اسرائیل تقلید کرده بود که با درایت طراحان نظامی و توان رزمی نیروی هوایی ارتش ایران با شکست مواجه شد.
یک فروند فانتوم ایرانی بر روی باند فرودگاه مهرآباد هدف راکت میگهای عراقی قرار گرفت.
خلبانان نیروی هوایی ارتش ایران نیز با یک حمله برق آسا در کمتر از دو ساعت جواب این حمله را دادند و در فردای آن روز با به پرواز در آوردن 200 فروند هواپیمای جنگنده و حمله به پایگاههای مهم نیروی هوایی عراق به وسیله 140 فروند هواپیمای شکاری بمب افکن درسی عبرت انگیز به آنان دادند. نیروی هوایی در این روز بیش از 335 سورتی پرواز عملیاتی انجام داد که این به نوبه خود امری مهم تلقی می شد.
در این تهاجم وسیع هدفهایی مورد تهاجم قرار گرفتند که عبارتند از:
1- پایگاه های هوایی و نظامی موصل، الرشیدبغداد، سلیمانیه، کوت، شعیبیه، ناصریه وام القصر
2- هر دو باند پروازی پایگاه کرکوک
3- پالایشگاههای نفت کرکوک و بصره
4- فرودگاه های حبانیه شمال
5- چاه های نفت بابا گرگو و مخازن نفت موصل و تاسیسات گازی کرکوک
6- پل های ارتباطی تنومه و بصره
این حملات که منجر به انهدام و از رده خارج شدن بخشی از توان رزمی نیروی هوایی دشمن برای مدت طولانی شد، باعث شد تا ارتش عراق در به کار گیری این نیرو دچار ضعف های آشکار شود و نیروی زمینی خود را بدون پشتیبانی و پوشش موثر هوایی در مناطق داخل خاک ایران رها کند. به همین دلیل ارتش ایران با کسب برتری هوایی، واحدهای زرهی، پیاده، مکانیزه، توپخانه و قرارگاها ی تاکتیکی، نقاط آماده ستون های نظامی و محورهای مواصلاتی نیروی پیاده دشمن را مورد تهاجم هواپیماهای شکاری بمب افکن قرار داد. بعد از این حمله سراسری از آن سوی مرزها خبر رسید که تعدادی از پایگاه های عراق تا 2 ماه بعد از این حمله عملیاتی نشدند.
ارتش ایران با طرح ریزی های اولیه عملیاتی در جهت بمباران مراکز نظامی به ویژه پایگاههای هوایی دشمن این اصل مهم را مورد توجه قرار داده بود که با زمین گیر کردن هواپیماهای عراق و کسب برتری هوایی، فرصت زمانی کافی برای رسیدن به این اهداف را به دست آورد:
1- فراهم کردن فرصت لازم برای سازماندهی نیروهای پراکنده سطحی و انجام طرح ریزی های اولیه پدافندی
2- انتقال نیروهای سطحی از پشت جبهه به مناطق عملیاتی
جنگنده فانتوم، ستون فقرات نیروی هوایی را در جنگ هشت ساله تشکیل می داد
حکام جنگ افروز بغداد تصمیم گرفتند عملیات تعرض هوایی و بمباران استراتژیک در داخل ایران را انجام دهند. با توسعه ی حملات عراق به منابع استراتژیک کشور وظیفه خطیر حراست از آنها به عهده فرماندهی هوایی نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران گذاشته شد و با سود جستن از شبکه ی گسترده ای از ایستگاه های رادار و پست های شنود الکتریکی، تحرکات هوایی دشمن را زیر نظر گرفتند و با بهره گیری از هواپیماها و سیستم های موشکی و ضد هوایی از قلمرو ایران به عملیات تجسس، کشف، شناسایی و انهدام هواپیماهای دشمن در ابعاد زیر پرداخت:
1- برقراری مناطق ایستایی هواپیماهای شکاری از جمله هواپیماهای اف14 به صورت نگهبانان آسمان کشور
2- برقراری پوشش هوایی در ارتفاعات مختلف
3- تقویت و گسترش شبکه اعلام خبر و کنترل عملیاتی آتشبارهای موشکی ارتفاع متوسط و کم سایر تجهیزات توپخانه و موشکی ارتفاع کم نیروهای مسلح
4- ایجاد شبکه جهت اعلام وضعیت های مختلف پدافندی از رسانه های گروهی به هنگام شروع یا خاتمه حملات هوایی
5- کاهش توان رزمی هوایی دشمن در پوشش هوایی و پشتیبانی نزدیک از نیروهای زمینی خود
6- آزادی عمل جهت هواپیماهای شکاری خودی
7- کاهش ظرفیت جنگی دشمن در دست زدن به حملات احتمالی هوایی به نقاط حساس و حیاتی اقتصادی، سیاسی و صنعتی کشور
8- کسب فرصت جهت تامین و تقویت بنیه دفاع هوایی نزدیک و دور از منابع استراتژیکی کشور
9- مهیا شدن زمینه مناسب جهت تغییر ماموریت و مقابله سریع نیروی هوایی با تمرکز تلاش هوایی بر علیه نیروهای سطحی دشمن به منظور انسداد و جلوگیری از پیشروی آن ها در داخل خاک ایران
ارتش عراق زیر فشار نیروهای ایران به اجبار ناچار به توقف و تثبیت در مواضع نامناسب تاکتیکی شد. دشمن بعثی ناتوان از پاسخ گویی به حملات کوبنده نیروی هوایی، نقاط مسکونی شهرهای میهن اسلامی را هدف حمله خود قرار داد که در این راستا شهر دزفول به عنوان سمبل مقاومت مردمی و نشانه جنایات رژیم عراق متحمل نخستین حملات هوایی و موشکی دشمن گردید و به این طریق سر فصل جدیدی از جنایات رژیم عراق در حمله به شهرها و نقاط مسکونی گشوده شد.
به استناد مندرجات روزنامه کیهان مورخه 8/7/1359 خبرگزاری آسوشیتد پرس در نهمین روز از آغاز تجاوز عراق به ایران از اعزام هواپیماهای آواکس (رادارهای پرنده) آمریکا به منطقه خلیج فارس جهت کسب و ارسال اطلاعات نظامی به ارتش عراق گزارش داده است. در گزارش این خبرگزاری آمده است که این هواپیماها قرار است توسط ایالات متحده آمریکا در خاک عربستان مستقر شود تا تحرکات جنگ ایران و عراق زیر نظر بگیرد. این هواپیماها قادرند تا برد 400 کیلومتر در اطراف خود را از هر نظر تجسس کنند و تحرکات هوایی را کشف و شناسایی کرده و به مراکز تصمیم گیری گزارش دهند.
یک فروند آواکس E-3 Sentry نیروی هوایی آمریکا
در همین ایام خبر گزاری رسمی شوروی (تاس) نیز به حمایت از عراق برخاست و گفت: دولت شوروی بر اساس پیمان های نظامی که با عراق بسته در صورت هر گونه تهدیدی علیه این کشور ناچار است اقدامات لازم را برای نجات عراق انجام دهد.
ارتش عراق نیز با این پشتیبانی حملات خود را ادامه داد و در مقابل این حملات، نیروی هوایی کشورمان حملات خود را متوجه تاسیسات حیاتی اقتصادی و نظامی دشمن کرد و با هدف قرار دادن پالایشگاه کرکوک، خانقین، دوحه بغداد، کارخانجات پتروشیمی بصره و زبیر، پل های تنومه، القرنه، ام القصر،پادگان های رواندوز و زاخو، تاسیسات نفتی کرکوک، موصل، رادار زبیده، تاسیسات برق سدهای دوکان و دربندیخان، تلمبه خانه عین الزاله و صدها هدف نظامی و اقتصادی دیگر صدمات سنگینی بر پیکر اقتصادی و نظامی دشمن وارد کرد. این اقدامات پس از ده روز مبین شکست استراتژی عراق در حمله به خاک ایران بود.
نیروی هوایی و تثبیت نیروهای دشمن/آبان 59- مهر 60
در یک ماه اول جنگ نیروی هوایی تقریبا تمامی اهداف از پیش تعیین شده در خاک عراق را بمباران کرده بود و با پروازهای شناسایی بر فراز خاک دشمن سعی در شناسایی اهداف جدیدی در عمق خاک دشمن کرد.
با کاهش فعالیت های هوایی عراق به دلیل ترس از واکنش مستمر نیروی هوایی ارتش ایران با ترکیب موزونی از هواپیماهای مدرن و پیشرفته " اف- 14" به منظور ایجاد پوشش هوایی و کسب برتری هوایی و تامین پرواز هواپیماهای " اف- 4" و "اف-5" و جابه جایی تاکتیکی و استقرار سایت های موشکی پدافند زمین به هوای ارتفاع متوسط ( به صورت دفاع منطقه ای) به همراه گسترش تعداد قابل ملاحظه ای از تجهیزات توپخانه ضد هوایی ارتفاع کم ( به صورت دفاع نقطه ای) عملاً امکان هر گونه آزادی عمل در تحرکات هوایی از نیروی هوایی عراق سلب گردید و رژیم عراق از روزهای آغازین دومین ماه نبرد از اجرای عملیات موثر و عمده هوایی در روند جنگ تحمیلی باز ماند.
خلبانان عراقی از تامکتهای ایرانی خاطرات بسیار تلخی داشتند
ارتش عراق برای رهایی از نافرجامی طرحهای عملیاتیش تمام تلاش خود را معطوف به بازگشایی جبهه جدیدی در دریا کرد تا شکست خود را در خشکی و هوا جبران کند. نیروی دریایی عراق با وارد عمل کردن ناوچه های موشک انداز تندرو " اوزا" و هلی کوپترهای " سوپر فرلون" مجهز به موشکهای هوا به سطح تهاجم به کشتی های تجارتی ایران حامل کالاهای استراتژیک در منطقه ی شمال خلیج فارس را آغاز کرد.
طراحان و کارشناسان نیروهای هوایی و دریایی ایران از ظرفیت جنگ و امکانات نیروی دریایی عراق اطلاع داشتند و احتمال وقوع نبرد در خلیج فارس را پیش بینی می کردند. در مهر ماه 1359 به تلافی عملیات دشمن، اسکله های صادرات نفت " البکر" و " الامیه" هم زمان مورد بمباران جنگنده ی بمب افکنهای نیروی هوایی و گلوله باران توپخانه ناوگان نیروی دریایی ارتش ایران قرار گرفت.
هدف مهم این عملیات بیرون کشاندن واحدهای دریایی عراق از مخفیگاههای خود در آبگیرهای منتهی به خورهای " زبیر" و " عبدالله" بود که توسط هواپیماهای شکاری نیروی هوایی ایران در هم کوبیده شد و در راستای این هدف دو فروند ناوچه پیش رفته " اوزا" هدف قرار گرفته و به قعر آب های خلیج فارس فرستاده شد.
روز هفتم آذر ماه 1359 خلبانان نیروی هوایی ارتش ایران بر اساس طرحهای از قبل تعیین شده و هماهنگ با نیروی دریایی و با اتخاذ تمهیدات و تاکتیک های ویژه رزمی، نیروی دریایی عراق را به صحنه نبرد در شمالی ترین بخش خلیج فارس کشانده و در یک نبرد سهمگین و رو در روی هوایی موفق شدند هفت فروند هواپیمای شکاری آنان را منهدم کنند و هفت فروند از ناوچه های موشک انداز و یک فروند ناو نیروبر یک هزار تنی را هدف قرار دهند و به قعر آب های خلیج فارس بفرستند که جمعی از پرسنل این واحدها توسط شناورهای خودی به اسارت در آمدند.
فانتومها در جنگ دریایی نیز خوش درخشیدند
این گونه بود که دست عراق از منطقه استراتژیک خلیج فارس قطع شد و به همین دلیل این روز به نام روز نیروی دریایی ارتش ایران نامگذاری شد. در طول این دوره نیروی هوایی با حملات مداوم هوایی در عمق خاک دشمن توان رزمی عراق را در ابعاد اقتصادی و نظامی به نحو چشم گیری منهدم کرد و مجموعه ای از اهداف استراتژیک نظیر پالایشگاه های مهم، تلمبه خانه های نفت، کارخانجات پتروشیمی و صنایع سنگین، نیروگاههای برق، ترمینال های نفتی و هدفهای تاکتیکی مثل پایگاههای هوایی و فرودگاه های مقدم و انبارهای مهمات و ... از دسترس خلبانان نیروی هوایی به دور نماندند.
نیروی هوایی عراق در راستای مقابله با این طرح نظامی، یکانهایی از تجهیزات پدافند زمین به هوا شامل موشکهای زمین به هوای " سام 3" و " سام 6" و توپهای ضد هوایی هدایت شونده راداری را در جبهه های نبرد گسترش می داد.
ارتش ایران نیز با تغییر تاکتیک، تهدیدات را خنثی کرده و برای کاهش ضایعات احتمالی راهکارهای مناسبی را اتخاذ کرد که در این زمینه می توان به بمباران هوایی محل تجمع نیروها، تجهیزات و ادوات عراق از ارتفاع بالا اشاره کرد. نتایج این عملیات دشمن را وادار به انتقال سیستم موشکی زمین به هوای ارتفاع بالای " سام 2" به منطقه نبرد کرد که متقابلاً با به کار گیری روشهای ویژه جنگ الکترونیک تهدیدات موشکهای " سام 2" نیز تا حدود زیادی خنثی شد.
رژیم عراق به دلیل ضعف نظامی خود به کشورهای پیشرفته صنعتی متوسل شد. کشور فرانسه بزرگترین پشتیبان غربی و تامین کننده سلاح برای عراق بود که 60 فروند هواپیمای پیشرفته " میراژ اف-1" مجهز به موشک هوا به سطح " اگزوست" و موشک هوا به هوای " سوپرماترا 530" در اختیار آن قرار داد.
میراژ عراقی در حال شلیک موشک اگزوسه
عراق بخش بزرگی از هواپیماهای شکاری بمب افکن و ترابری عملیاتی خود را به پایگاه هوایی " الولید" (h-3) در منتهی الیه غرب این کشور در جوار مرزش با اردن منتقل کرد تا بتواند با جا به جایی به پایگاههای مقدم جبهه در عملیات تاکتیکی نظامی از این هواپیماها استفاده کند.
طراحان نیروی هوایی که با دقت تحرکات دشمن را زیر نظر داشتند درصدد بر آمدند که این طرح دشمن را نیز ناکام گذارند. پس از طرح ریزی عملیات، نیروی هوایی با بهره گیری از انواع هواپیماهای شکاری بمب افکن، شکاری رهگیر، پست فرماندهی پرنده و هواپیماهای سوخت رسان با انجام 4 مرحله سوخت گیری در آسمان و پرواز در ارتفاع بسیار کم در تاریخ 15 فروردین 1360با به پرواز درآوردن 10 فروند هواپیمای اف 4 و عبور دادن 8 فروند آنها از مرز با طی مسافتی طولانی، مرزهای شرقی عراق را پشت سر گذاشتند و پس از رسیدن به مرز غربی ( نوار مرزی مشترک عراق و اردن) در یک عملیات غافلگیر کننده به هدف های از پیش تعیین شده شامل تاسیسات، هواپیماها و امکانات عملیاتی پایگاه هوایی " الولید" و فرودگاه های آن یورش برده و ضمن انهدام این مراکز، همگی به سلامت بازگشتند. در این عملیات غروز آفرین علاوه بر شرکت هواپیماهای اف 4 به عنوان محور اصلی، انواع هواپیماهای سوخت رسان و ترابری و هوایپماهای شکاری اف 5 و 14 نیز بعنوان شرکت کننده در ماموریت فریب شرکت داشتند.
قابلیت سوخت گیری هوایی، برد عملیاتی فانتومها را به نحو چشمگیری افزایش می داد
نیروی هوایی به لحاظ تنوع، پیچیدگی، وابستگی تجهیزات عمده آفند و پدافند شامل انواع هواپیماهای پیشرفته و جنگنده بمب افکن، ترابری سنگین و سبک، رادارها، ایستگاههای شنود و الکترونیکی، انواع موشکهای هوا به هوا، هوا به زمین و زمین به هوا و سیستمهای کنترل آتش و کامپیوتر ها، بیش از هر نیروی دیگر در داخل کشور با کمبودهای آشکار پشتیبانی و لجستیکی در ابعاد تعمیراتی و نگهداری مواجه بود. از طرفی دشمن نیز که با کشته و اسیر شدن تعداد زیادی از سربازانش به این نتیجه رسید که ادامه جنگ در جبهه های زمینی به سود عراق نخواهد بود. به این ترتیب با فراهم ساختن امکانات جدید دامنه فعالیتهای تاکتیکی نیروی هوایی عراق تدریجاً توسعه یافت و پس از چندی تهدیدات بر علیه ناوگان تجارتی ایران در منطقه ی شمالی خلیج فارس و تاسیسات نفتی جزیره ی خارک به صورت جدی مشاهده شد. با تغییر استراتژی نیروی هوایی عراق پس از آبان 1359 و شناسایی و بمباران اهداف مهم اقتصادی و صنعتی و نظامی کشور واحدهای دفاع هوایی نیروی هوایی ارتش ایران ماموریت جدیدی را آغاز کردند.
انهدام دو فروند هواپیمای پیشرفته ی "توپولف- 22" در تاریخ هفتم آبان 1359 درحوالی تهران و نجف آباد و همچنین به اسارت در آمدن تعداد زیادی خلبان و سرنگونی هواپیماهای دشمن در این برهه از جنگ از نتایج این اقدامات بموقع به شمار می آید.
در این دوره به کارگیری هواپیماهای رهگیر مدرن" اف- 14" باعث شد تا نیروی هوایی ایران حاکمیت خود را به داخل مرزهای عراق و خارج از فضای آبهای فلات قاره و مرزهای بین المللی گسترش دهد.
ادامه دارد...
_____________________________________________________________
منبع: sajed.ir