در پی موفقیت چشمگیر هلیکوپتر « بل-214 اصفهان »، شرکت بل هلیکوپتر ایالات متحده در طی سالهای پیش از انقلاب اقدام به طراحی یک هلیکوپتر بسیار پیشرفته دوموتوره بر مبنای بدنه هلیکوپتر «اصفهان» و اختصاصاً برای ایران نمود.قرار بود که این هلیکوپتر در مجتمع تولید هلیکوپتر در ایران ، واقع در شاهین شهر اصفهان تولید شود.
ولی شرایط طور دیگری رقم خورد.برنامه هلیکوپتری که به سفارش و برای ایران طراحی شد، پس از انقلاب - نظیر بسیاری از پروژه های دیگر- لغو شد و سر انجام ، بجای خدمت در نیروهای مسلح کشورمان ، توسط دشمنان ایران (رژیم بعثی صدام) بکار گرفته شد و تنها نمونه هلیکوپتر «214 اس تی» (214 ST) موجود در کشورمان، نمونه ای آسیب دیده است که در طی جنگ از نیروهای عراقی به غنیمت گرفته شد. در این مطلب، به داستان این هلیکوپتر از آغاز تا انجام می پردازیم.
ارتباط ایرانی
طی نیمه نخست دهه هفتاد میلادی، شرکت بل سه نوع هلیکوپتر جدید را تکمیل ، آزمایش و تولید نمود : هلیکوپتر کاملاً جدید متوسط دو موتوره مدل 222 ،مدل 412 که نمایانگر نخستین هلیکوپتر تولیدی بل مجهز به ملخ های چهار پره بود و مدل 214 اس تی که نشانگر تمایل شرکت بل برای تولید هلیکوپترهای بزرگ بود.
همانند بسیاری از هلیکوپترهای تولیدی شرکت بل در ربع سوم قرن بیستم ،هلیکوپتر 214 اس تی حاصل فرایند طولانی توسعه و پالایش بود که با هلیکوپتر ایکس اچ – 40 (XH-40) در سال 1955 (1334) آغاز شد و سپس با تولید سری هلیکوپترهای نظامی UH-1/AH-1 و انواع تجاری آنها یعنی مدلهای 204 ، 205 و 212 ادامه یافت.هرچند هلیکوپتر 214 اس تی تجارب حاصل از ساخت این هلیکوپترها را به همراه داشت، اما با توجه به خصوصیات آن ، بیشتر یک هلیکوپتر جدید به شمار می رفت.در واقع این هلیکوپتر سنگین ترین عضو خانواده هیوئی به شمار می رود که برای شرایط خاص ایران ، یعنی ارتفاع زیاد مناطق کشور از سطح دریا و درجه حرارت زیاد، که در آن ، هردو این عوامل به حداکثر می رسند و تأثیر بسیاری بر عملکرد هلیکوپتر می گذارند،ساخته شد.
با این منشأ هلیکوپتر 214 اس تی به بل مدل 204 باز می گردد که توسط این شرکت برای برآورده ساختن نیازمندیهای ارتش آمریکا برای یک هلیکوپتر خدماتی جدید در اوایل دهه پنجاه میلادی طراحی شد،با اینحال، داستان هلیکوپتر 214 اس تی در سال 1970 آغاز شد.در این سال شرکت بل یک مدل بهبود یافته از هلیکوپتر UH-1 هیوئی را با سرمایه و با نام مدل 214 هیوئی پلاس (Bell-214 Huey Plus) به پرواز درآورد.مدل UH-1، خود به عنوان مهمترین نوع هلیکوپتر ترابری نظامی خانواده 205 با موتور قوی تر و دیگر اصلاحات ساخته شد.هلیکوپتر هیوئی پلاس با ابعاد کلی مشابه مدل 205 دارای یک موتور توروشفت 1900 اسب بخار لایکومینگ تی 53-702 (Lycoming T53-702) و سیستم انتقال نیرو تا سقف 2000 اسب بخار بود.در ضمن قطر پروانه اصلی آن با 2 فوت (0.61 متر) افزایش ، به 50 فوت(15.2 متر) رسید و محور ملخ اصلی نیز تقویت شد.وزن ناخالص این هلیکوپتر با 14 سرنشین به علاوه خلبان ها به 11000 هزار پوند (4989 کیلوگرم) بود.
هر چند هلیکوپتر هیویی پلاس وارد خط تولید نشد،لیکن مبنای هلیکوپتر خدماتی مدل تی -214 ، 16 نفره شد که ایران برای خرید آن قرارداد بزرگی را در اواخر سال 1972 امضا کرد.شرایط ویژه آب و هوایی ایران مستلزم مقدورات پروازی بهتری در دمای محیطی بالا و ارتفاع زیاد بود.در نتیجه، شرکت بل نوع آزمایشی این هلیکوپتر را به یک موتور لایکومینگ تی سی 4 بی-8 دی (Lycoming TC4-B8-D) و سیستم انتقال نیرو با ظرفیت 2050 اسب بخار ، در اصل، برای هلیکوپتر رزمی مدل 309 کینگ کبرا تکمیل شده بود مجهز کرد.وزن ناخالص این هلیکوپتر نیز تا 13000 پوند (5896 کیلوگرم) و یا 15500 پوند (6803 کیلوگرم) با محموله آویزان خارجی افزایش یافت.سرعت پیمایش آن نیز معادل 150 مایل بر ساعت (240 کیلومتر بر ساعت) و دارای برد پروازی 300 مایل (481 کیلومتر) بود.
شرکت بل نخستین هلیکوپتر از مجموع 187 فروندی هلیکوپتر 214 ای (214-A) سفارش ایران به نام اصفهان را در مارس 1974 به پرواز در آورد و دو ماه قبل از آن یعنی در 4 ژانویه (14 دی) اعلام کرد که نوع تجاری این هلیکوپتر جدید به نام مدل 214 بی (214- قرار است تکمیل شود.
در اواسط دهه هفتاد ، در حالی که پروژه مدل های 214 ای و 214 بی در حال انجام بودند، شرکت بل ارتباطات مهمی با ایران برقرار ساخت ، که با فروش هلیکوپترهای ای اچ-1 جی کبری (AH-1J Cobra) ومدل 214 ای آغاز شد اما در نهایت منجر به انتخاب شرکت بل برای مشارکت در برپایی یک مجتمع تولید هلیکوپتر در ایران در نوامبر 1976(آبان 1355) گردید.هدف اولیه که در آن هنگام بیان شد،تولید مشترک 400 فروند هلیکوپتر مدل 214 ای بود که البته این تعداد جدای از هلیکوپترهایی بود که تا آن هنگام از ایالات متحده خریداری شده بودند. با توجه به اینکه برای جایگزینی هلیکوپترهای مورد نیاز به دلیل سوانح مختلف تعداد 6 فروند 214 ای دیگر نیز سفارش داده شد،مجموع هلیکوپترهای سفارشی به 193 فروند مدل 214 ای و نیز 39 فروند مدل 214 سی که برای عملیات های جستجو و نجات تجهیز شده بود بالغ گردید.
در این زمان ، با توجه به الزامات عملیاتی مورد درخواست ایران و تأکید بسیار برای برنامه توسعه هلیکوپترهای ایران توسط شرکت بل و نیز با کمک تأمین مالی از سوی دولت وقت ایران ، این شرکت تگزاسی مبادرت به تغییر سازه مدل 214 به یک هلیکوپتر دو موتوره کرد.این اقدام از سویی برای افزایش مقدورات پروازی و عملیاتی آن در دمای بالا و ارتفاع زیاد و از سوی دیگر به دلیل ایمنی بیشتر به دلیل استفاده از دو موتور بود. در 15 فوریه 1977 (27 بهمن 1356) ، شرکت بل یک هلیکوپتر مدل 214 ای ، مجهز به دو موتور توربوشفت تی 700 (T-700) ساخت شرکت جنرال الکتریک، هریک با توان 1625 اسب بخار را به پرواز درآورد.این موتور در آن هنگام بر روی هلیکوپتر سیکورسکی یو اچ -60 بلک هاوک که به تازگی ساخته شده بود نیز نصب شده بود.شرکت بل با توجه به پرواز موفقیت آمیز نمونه مجهز به این موتور و با پشتیبانی دولت ایران ، قبل از پایان سال 1977 (1356) تصمیم گرفت تا نوع تولیدی این هلیکوپتر را که 30 اینچ (76 سانتیمتر) به طول بدنه افزوده شده و شامل موارد دیگری از بهسازی ها ، از جمله شامل پره های اصلی از جنس مواد کامپوزیت و با قطر 52 فوت (15.85 متر) بود، را تکمیل کند.
تصویر گرافیکی از مقایسه دو نمونه ۲۱۴ ای و ۲۱۴ اس تی
این مدل به نام 214 اس تی (214 ST) مخفف موتور دارای طول بیشتر (Stretched Twin) ، ملقب شد و ایران نیز در این راستا ، طرح های خود برای مجتمع ساخت هلیکوپتر اصفهان را تغییر داده و تصمیم گرفت 350 فروند از هلیکوپترهای بزرگتر 214 اس تی و فقط 50 فروندهلیکوپتر مدل 214 ای را در این کارخانه تولید کند.در حالی که تصمیمات نهایی در مورد طراحی این هلیکوپتر اتخاذ می شد،شرکت بل سه نمونه اولیه آن را در دست ساخت داشت که یکی نوع نظامی برای ایران و دو نمونه دیگر نیز از نوع تجاری بودند.موتور نمونه نظامی تی 700 /تی اس و موتور نمونه تجای سی تی 7-2بود. با توجه به این سیستم انتقال نیروی موتور این هلیکوپتر توان انتقال نیروی موتور تا 2250 اسب بخار را داشت،لذا این (214-ST) قادر بود که در شرایط استاندارد،با یک موتور و 89 درصد وزن ناخالص در ارتفاع 13500فوت (4115 متر) ، پرواز درجا انجام دهد و در درجه حرارت 35 درجه سانتیگراد ، با هم با یک موتور و 80 درصد وزن ناخالص پرواز درجا کند.این موارد ، از الزامات ویژه اقلیمی و عملیاتی ایران بودند. وزن ناخالص پیش بینی شده برای هلیکوپتر 214 اس تی در سال 1987 (1357) 16500پوند (7484 کیلوگرم) بودکه با این وزن، سقف پرواز با فقط یک موتور معادل 8000 فوت (2438 متر) در شرایط استاندارد بود.مدل نظامی هلیکوپتر214 اس تی دارای دو خلبان و قادر به حمل تا 17 سرباز بود.برد آن نیز در حدود 330 ناتیکال مایل (611 کیلومتر) با حمل سوخت اضافی تخمین زده می شد.
پیش از آنکه نمونه های اولیه هلیکوپتر 214 اس تی در تابستان 1979 آماده پرواز شوند در ایران انقلاب شد و طرح تولید مشترک این هلیکوپتر ناگهان متوقف شد.این مسأله ، به نحوی آشکار ضربه سختی به شرکت بل وارد کرد؛ چرا که این امر به این معنا بود که سهم ایران از هزینه شروع ساخت این هلیکوپتر (که طبق گزارشها 50 درصد بود) فقط تا حدی پوشش داده شده و همچنین تولید در مقیاس بزرگ پیش بینی شده در زمینه قطعات و اجزای این هلیکوپتر برای خط مونتاژ اصفهان دیگر صورت نمی گرفت.این در حالی بود که طبق قرارداد میان ایران و شرکت بل هلیکوپتر، از آنجایی که این هلیکوپتر در آغاز با توجه به شرایط ویژه ایران طراحی و ساخته شد ، ساخت 85 درصد از قطعات این هلیکوپتر در داخل کشورمان انجام می شد و بازاریابی و فروش آن در منطقه خاورمیانه نیز بر عهده ایران بود.
با این همه تا سال 1979 شرکت بل توانست تا بازار قابل استفاده ای برای این هلیکوپتر ترابری متوسط در خارج از ایران شناسایی نماید و لذا تصمیم گرفته شد تا اجازه ادامه توسعه آن صادر شود.هدف آن بود که امکان فروش این هلیکوپتر تا اوایل سال 1982 فراهم شود.علیرغم اهمیت ارتباط ایرانی در شروع پروژه ساخت هیکوپتر 214 اس تی ، از آن پس این هلیکوپتر صرفاً یک پروژه انحصاری بل از پایان سال 1987 بود. هرچند نام این هلیکوپتر بدون تغییر باقی ماند ولی در این زمان این هلیکوپتر ، 214اس تی (مخفف سوپر ترانسپورت- Super Transport) نامیده می شد.با اینحال ، بنا به اظهار برخی از کارشناسان دست اندرکار برنامه، برطبق قرارداد مابین ایران و شرکت بل هلیکوپتر، این شرکت به ازای فروش هر فروند 214 اس تی ، می باید درصدی به حساب – بعداً مسدود شده – ایران در ایالات متحده واریز می کرد.
ویژگیهای 214 اس تی
بل نخستین نمونه از سه مدل اولیه 214 اس تی را در 21 ژوئیه 1978 (30 تیر 1357) به پرواز در آورد و آن را برای توسعه مهندسی اختصاص داد.دو مدل اولیه دیگر قبل از پایان سال 1979 (1358) پرواز کرده و برای اخذ مجوز پروازی اداره هوانوردی فدرال (FAA)آمریکا به کار گرفته شدند.این سه مدل اولیه در مجموع ، بیش از 2000 ساعت پرواز کردند.در نوامبر 1979 (آبان 1358)، شرکت بل اعلام کرد مبادرت به تولید دسته اولیه 100 فروندی از هلیکوپتر 214 اس تی نموده است.تا هنگام اخذ مجوز(برای پرواز روزانه و شبانه در عملیات با امکان دید کم) در فوریه 1982(بهمن 1360)، حدود 35 سفارش غیر قطعی اخذ شده و شرکت بل درگیر تبدیل این سفارش ها به خرید قطعی بود.انتظار می رفت در آن سال 16 فروند تحویل گردد. خریداران شامل پترولیوم هلیکوپترز(2 فروند)،کمپانی آرامکو در عربستان سعودی ،پترول ایر در یونان ، بریتیش کالدونین هلیکوپترز(3 فروند) و نیروی هوایی ونزوئلا بودند.
از هنگامی که نمونه اولیه 214 اس تی به پرواز در آمد، چند تغییر مهم در آن ایجاد شد که تا حدی نتیجه بیان نقطه نظرات کاربران هلیکوپتر بود.از جمله موارد قابل ذکر افزایش وزن ناخالص آن به 17500 پاوند(7938 کیلوگرم) و پهنای داخل کابین تا حدود 12 اینچ (30.5 سانتیمتر) با انحنای خارجی درهای کابین و نیز کاهش چند اینچی نیمکتهای کابین ها برای ورود آسانتر به داخل کابین بود.به علاوه گزینه های دیگر نیز افزوده شدند که شامل یک رادار هواشناسی،یک بالابر خارجی برای عملیات، سیستم سوخت گیری مجدد تحت فشار، تجهیزات شناوری بر سطح آب و یک رادار ارتفاع سنج و یک مجموعه ارابه فرود ثابت سه چرخی به جای اسکی ها بودند و از سال 1983 در دسترس قرار می گرفتند.ارابه فرود با چرخ ، برای آن دسته از کاربران بود که از فرودگاههایی استفاده می کردند که در آنها توانایی حرکت بر روی زمین ضروری بود. بدنه 214 اس تی ، تا آنجا که به ساختار اصلی آن مربوط است، در واقع ادامه طرح بکار گرفته شده در هلیکوپتر هیویی بود و مانند مدل 205 دارای اسکلت متعارف تمام فلزی با همان سطح مقطع بود.به طول بدنه این هلیکوپتر درقیاس با مدل 205 و یو اچ-1 ، از جلو و عقب مقر پروانه اصلی حدود 8 فوت (2.4 متر) افزوده شده و همچنان که قبلاً نیز ذکر شد دارای درهای منحنی برای افزایش موثر پهنای کابین بود.شرکت بل ادعا می کرد که با اتخاذ تدابیر طراحی در ناحیه دماغه و اطراف محفظه موتورها ، این هلیکوپتر دارای کمترین میزان پسا در بین هلیکوپترهای قابل مقایسه با آن از لحاظ اندازه بود.بدنه 214 اس تی دارای یک میله حفاظتی در راستای فلسفه طراحی آن در زمینه ایمنی بود.از جمله تدابیر ایمنی در وهله اول وجود سیستم های دوگانه به منظور افزایش بقا در شرایط رزمی و غیر رزمی (توانایی ادامه پرواز پس از آسیب و یا خرابی سیستم های اصلی و بویژه موتور) بود و در وحله دوم ، ایجاد قابلیت بقای خدمه پس از وقوع سانحه و سرانجام ، جلوگیری از وقوع آتش سوزی پس از سقوط بود.پره های ملخ اصلی با طول وتر 33 اینچ (83.8 سانتیمتر) دارای ساختار تمام کامپوزیت بود که شرکت بل برای ساخت آن ، تسهیلات پیشرفته و خودکاری در فورت ورث تگزاس ایجاد کرد.
تصویری از یک هلیکوپتر ۲۱۴ اس تی با استتار نیروهای نظامی عراق
پره عقبی هلیکوپتر نیز دارای وتر 14 اینچی (35.6 سانتیمتر) بود و عمدتاً ساختاری فلزی داشت که رویه ای از فولاد ضد زنگ آن را پوشش می داد . هلیکوپتر 214 اس تی دارای سکان عمودی یک تکه شبیه به دیگر مدل های این خانواده بود.این هلیکوپتر ، در ضمن برای نخستین بار در میان تولیدات شرکت بل ، به سیستم کنترل پرواز با سیم (Fly By Wire) مجهز بود. همچنین بل سیستم کامپیوتری داده های پروازی جدید را برای هلیکوپتر 214 اس تی تکمیل کرد که هدف از آن کاهش بار کاری خلبان و افزایش توانایی سرنشینان برای بهره مندی از مقدورات بهینه از هلیکوپتر در خلال پرواز بود.
موتورها
موتورهای جنرال الکتریک سی تی 7-2 ای (CT7-2A) برای هلیکوپتر 214 اس تی نوع تجاری و موتور تی 700 تی اس (T-700 TS) برای هلیکوپتر 214 اس تی نوع نظامی در نظر گرفته شد که تأییدیه سازمان هوانوردی فدرال برای مدل تجاری در مه 1981 (اردیبهشت 1360) اخذ شده و دارای حداکثر توان 1625 اسب بخار در موقع برخاستن بود.این میزان می توانست در حالت تک موتوره به مدت 30 دقیقه تداوم یابد.ولی میزان توان مدام و مجاز این موتور 1258 اسب بخار بود.
در ضمن این موتور ها هر یک دارای سیستم انتقال نیرو و سیستم های دوگانه هیدرولیکی و الکتریکی بودند.سیستم سوخت این هلیکوپتر نیز منعکس کننده فلسفه طراحی آن بوده و از دو سیستم جداگانه و مستقل با هفت مخزن سوخت جداگانه ولی مرتبط به هم تشکیل می شد. مجموع ظرفیت سوخت 214 اس تی 435 گالن (معادل 1647 لیتر) با وزن تقریبی 3000 پوند (1360 کیلوگرم) بود.
ترکیب داخل کابین
داخل هلیکوپتر سوپرترانسپورت را می شد تا به صورت مسافربری تجملی و یا خدماتی در آورد.حجم کلی کابین آن 316 فوت مکعب (8.95 متر مکعب)بود و شکل بندی خدماتی آن در صورتی که هلیکوپتر حامل بار بود مناسب تر می نمود.زیرا سبک تر و در مقابل آسیب پذیری ، مصون تر بود.در پشت سر خلبانان که هریک دارای صندلی هائی بودند که ضربات تا 14 جی (137.2 متر بر مجذور بر ثانیه) نیرو را تحمل می کرند، سه ردیف صندلی قرار داشت که در مجموع شامل 14 یا 15 صندلی بود.در پشت این سه ردیف صندلی، صندلی های کمکی در هریک از طرفین محفظه انتقال نیرو قرار داشت تا یک یا دو مسافر را در خود جای دهد. بدین ترتیب مجموعه سرنشینان به 18 نفر می رسید.در پیکر بندی 16 مسافری،این امکان وجود داشت تا صندلی های جاذب ضربه سقوط برای همه مسافران نصب شود.ولی در پیکربندی 18 مسافری ، همه صندلی ها معمولی بودند و می شد آن ها را توسط دو نفر در مدت 15 تا 20 دقیقه تا کرده و در مقابل محفظه انتقال نیرو انبار کرد.
یکی از جالب توجه ترین انواع 214 اس تی ، مدل دارای ارابه فرود چرخدار بود.شرکت بل به این گمان بود که نیمی از مشتریان در نهایت این نوع را سفارش خواهند داد.همه هلیکوپترهای 214 اس تی دارای لوازمی بودند که تعویض اسکی های فرود را ارابه های چرخدار در زیر بدنه و دماغه را میسر می ساخت.نوع چرخدار 214 اس تی موجب توسعه کاربرد آن می شد، هرچند بیشتر بازار بالقوه آن برای مأموریت های خدماتی برای سکوهای نفتی که فاصله زیادی از ساحل داشتند در نظر گرفته شده بود که برای آنها اسکی فرود ترجیح داده می شد. با توجه به مأموریت های طولانی بر فراز آب ، شرکت بل مخازنی برای جای دادن قایق های نجات برای 10 تا 12 نفر در بالای سقف در داخل محفظه جلوی موتور در نظر گرفت.که بکارانداختن آنها توسط خلبان یا کمک خلبان صورت می گرفت.
هلیکوپتر 214 اس تی دارای مداومت پرواز تا 2 ساعت و 32 دقیقه با دو خلبان و 16 مسافر با پرواز در ارتفاع 4000 فوتی (1220 متری) با 45 دقیقه سوخت ذخیره بود.
می توان گفت که هلیکوپتر بل 214 اس تی شرکت بل در واقع آخرین و بزرگترین نمونه طرح اولیه ایکس اچ -40 بود که در سال 1955 ساخته شد.اندازه آن بایستی آن را برای شمار قابل توجهی از کاربران جالب توجه جلوه دهد.هرچند شرکت بل تا حدی دیرهنگام وارد این بخش از بازار هلیکوپتر شد، لیکن سیستم های پیشرفته ای که در این هلیکوپتر نصب شد قابلیت آن را داشت تا این هلیکوپتر را طی دهه 80 میلادی برای شرکت های خدمات هلیکوپتری و نیز کشورهای مختلف به عنوان گزینه ای جذاب و قابل توجه مطرح نماید.
خریداران
همانطور که اشاره شد، شرکت بل علیرغم لغو سفارش عظیم هلیکوپترهای 214 اس تی ازسوی ایران ، با سرمایه خود ، به توسعه این هلیکوپتر ادامه داد و طی سالهای 1979 تا 1990 میلادی (1358 تا 1369)، 100 فروند از آن را تولید کرد . تحویل این هلیکوپتر از سال 1982 آغاز شد . نکته تلخ در این داستان ، آن است که تعداد 48 فروند از انواع نظامی این هلیکوپتر ترابری متوسط به عراق تحویل داده شد که آن هم در جنگ بر علیه کشورمان بکار گرفت.مهم ترین مورد ثبت شده در کشورمان از استفاده عراق از 214 اس تی در طی جنگ ، در عملیات والفجر-2 در بهار سال 1362 در منطقه عمومی حاج عمران بود که در آن عملیات عراقی ها با استفاده از این هلیکوپتر و پیاده کردن نیروها در بلندی های مسلط به نیروهای ایرانی موفق به عقب راندن نیروهای کشورمان از مرحله اول عملیات شدند.بعدها در طی عملیاتی دیگر، یک فروند 214 اس تی آسب دیده عراقی توسط رزمندگان کشورمان به غنیمت گرفته شد.
تصویری از تنها هلیکوپتر ۲۱۴ اس تی که از نیروهای عراقی به غنیمت گرفته شد و به علت آسیب دیدگی شدید قادر به پرواز نیست.
دیگر کشورهای که نوع نظامی هلیکوپتر 214 اس تی را به خدمت گرفتند شامل برونئی (1 فروند) ، پرو (11 فروند) ، تایلند (9 فروند) و ونزوئلا (4 فروند) بوند.در حال حاضر ، در حدود 39 فروند از این هلیکوپتر ها هنوز در خدمت عملیاتی هستند.برخی از آنها در خدمت شرکتهای نفتی هستند که برد زیاد و نیز دو موتوه بودن این هلیکوپتر ها ، آن را همچنان در خدمت باقی نگاه داشته است.
________________________________________________________________
منابع:
military.ir (به نقل از دوماهنامه هواپیما شماره ۵)
newcoy.persianblog.ir