سرنگونی شبح بر فراز مدیترانه

تذکر: این مقاله توسط وبلاگ هوانورد (newcoy.persianblog.ir) گردآوری و تنظیم شده و هرگونه بازنشر آن مشروط به ذکر نام "وبلاگ هوانورد" و درج لینک مطلب می باشد.

بررسی سرنگونی فتوفانتوم نیروی هوایی ترکیه توسط پدافند هوایی سوریه

روز جمعه 22 ژوئن 2012 (2 تیرماه 1391) ساعت 9 صبح (به گفته منابع ترک) و یا ساعت 11:58 (بر اساس گفته منابع سوری) یک فانتوم RF4-ETM نیروی هوایی ترکیه به شماره سریال 0314-77، نود دقیقه پس از برخاستن از باند پایگاه هوایی ارهاچ واقع در استان مالاتیا، بر فراز دریای مدیترانه از صفحه رادار ترکها ناپدید شد و در آبهای ساحلی سوریه سقوط کرد. ساعاتی پس از وقوع این سانحه رجب طیب اردوغان، نخست وزیر ترکیه ادعا کرد که این هواپیما در خارج از آبهای سرزمینی سوریه توسط سوریها سرنگون شده است و دولت سوریه سریعا باید به خاطر این اشتباه خود معذرت خواهی کند.
بر اساس گفته های طرفین، خلبانان به دلیل آنکه هواپیما در حال پرواز در ارتفاع پست حدود 200 پایی بود، مجال خروج اضطراری نیافتند و با لاشه هواپیما در اعماق آبهای ساحلی سوریه غرق شدند. بر اساس ادعای مقامات ترکیه، این هواپیما در یک ماموریت آموزشی ناوبری بوده و تحت هدایت ایستگاه رادار زمینی نیروی هوایی ترکیه بر فراز مدیترانه به تمرین می پرداخته و هرگز وارد آبهای سرزمینی سوریه نشده است؛ اما بر اساس ادعای سوریه این هواپیما دو بار اقدام به نقض حریم هوایی سوریه کرده و در بار دوم توسط توپ ضدهوایی 23 میلیمتری ساقط گردیده است. طرف ترک ادعا کرده که این هواپیما در مسیر عادی خود بر فراز آبهای بین المللی در حال پرواز بوده و توسط پدافند موشکی سوریه ساقط گردیده و لاشه آن به درون آبهای سرزمینی سوریه افتاده است. مقامات ترکیه در اظهارنظرهای رسمی خود بر ماموریت آموزشی ناوبری این فانتوم شناسایی تاکید کرده اند؛ در حالی که سوریه از ماموریت شناسایی آن در قلمرو این کشور خبر می دهد. در ادامه به بررسی ادعاهای طرفین و گمانه زمانیهای گوناگون درباره چگونگی ساقط شدن این هواپیما می پردازیم.

تاریخچه

RF-4E به شماره سریال 0314-77 یکی از 54 فروند RF-4E ترکیه بود که در فاصله سالهای 1980 تا 1995 توسط نیروی هوایی ترکیه و به دنبال انعقاد چندین قرارداد از ایالات متحده و آلمان خریداری شدند.
با توقف تحریم تسلیحاتی یونان و ترکیه در سال 1977 (که به واسطه مناقشات بین طرفین توسط ایالات متحده و شماری از متحدانش وضع شده بود) به دستور جیمی کارتر، رئیس جمهور وقت آمریکا، دولت ترکیه توانست به تقویت بیش از پیش ارتش خود و به کارگیری شمار بیشتری از هواپیماهای جنگنده جدید بپردازد. نیروی هوایی ترکیه که تا پیش از آن بر اساس قرارداد تسلیحاتی الماس صلح 1، 40 فروند RF-4E از آمریکا خریداری کرده بود، در سال 1977 اقدام به سفارش 40 فروند دیگر کرد که 8 فروند از آنها (به شماره سریال 0309-77 تا 0316-77) هواپیماهای شناسایی RF-4E بودند. این گروه از فانتومها بر اساس قرارداد الماس صلح 2 مستقیما از ایالات متحد خریداری شده و همگی 3 سال بعد، یعنی در سال 1980 به این نیرو تحویل داده شدند.

یک فروند RF-4E نیروی هوایی ترکیه

تا پیش از ورد این هواپیماهای شناسایی جدید، نیروی هوایی ترکیه فاقد یک جنگنده شناسایی تاکتیکی کارآمد بود که بتواند عکسبرداری هوایی ارتفاع بالا را انجام دهد. تمامی این فتوفانتومها به گردان 113 شناسایی تاکتیکی تحویل گردیدند تا در کنار آخرین RF-84Fهای (موسوم به تاندرفلاش) عملیاتی نیروی هوایی ترکیه در این گردان به خدمت پرداخته و مسئولیت انجام ماموریتهای شناسایی بر فراز دریای اژه را بر عهده بگیرند.
نیروی هوایی ترکیه همچنین در سالهای 1992 تا 1995 اقدام به خریداری 46 فروند از RF-4Eهای نیروی هوایی آلمان کرد؛ اگرچه حدود یک سوم این هواپیماهای شناسایی به منبع تامین لوازم یدکی سایر فتوفانتومهای نیروی هوایی ترکیه تبدیل شدند؛ اما سایرین به خدمت گردانهای 113 و 117 شناسایی تاکتیکی مستقر در برخی پایگاههای نظامی این کشور درآمدند. RF-4E مورد بحث این مقاله با شماره سریال 0314-77 همراه با یک فروند RF-4E دیگر که طی قرارداد الماس صلح 2 با شماره سریال 0316-77 تحویل شده بود، تنها RF-4Eهای نیروی هوایی ترکیه بودند که پیش از تحویل، قابلیت حمل غلاف شناسایی ارتفاع بالا موسوم به LOROP (که توانایی حمل دوربین عکسبرداری KS-146B را دارد) در آنها فراهم شده بود. این دو فروند RF-4E در ماموریتهای کاملاً متفاوت نسبت به سایر فتوفانتومها مورد استفاده قرار می گرفتند وبه عبارت دیگر، ارزش عملیاتی آنها به دلیل قابلیت حمل این غلاف شناسایی، نسبت به سایرین بیشتر بود و در ماموریتهای شناسایی ارتفاع بالا مورد استفاده قرار می گرفتند.

ارتقای فتوفانتومهای ترک

در سالهای اخیر نیروی هوایی ترکیه اقدام به ارتقا و نوسازی تجهیزات و سامانه های شناسایی و اویونیکی ناوگان عملیاتی  فتوفانتوم خود کرد. شرکت آسلسان یکی از شرکتهای فعال در زمینه صنایع دفاعی و هوایی ترکیه، پس از برنده شدن در مناقصه طرح مربوطه، مسئولیت این ارتقا را بر عهده گرفت. در این میان، تصمیم گرفته شد که حدود دو سوم از کل ناوگان عملیاتی فتوفانتوم نیروی هوایی ترکیه تحت این پروژه ارتقا یابند، یعنی 18 فروند در کنار حدوداً 10 فروند RF-4E معمولی دیگر که ارتقا نیافته اند، در دو گردان 113 و 173 به خدمت بپردازند. بر اساس استاندارد جدید، این فتوفانتومهای ارتقا یافته RF-4ETM نامیده می شوند. RF-4ETM با یک RF-4E معمولی تفاوتهایی دارد. RF-4ETM توانایی انجام ماموریتهای محوله را در هر شرایط آب و هوایی و شب و روز با کمک سامانه های کمک ناوبری جدید خود داراست. سامانه های جنگال این هواپیمای شناسایی به روز شده و از خدمه در طول ماموریت، محافظت می کند. رادیوی هواپیما با نمونه جدیدتر جایگزین و سامانه هشدار دهنده امواج راداری AN/ALQ-178 بر روی آن تعبیه شده است.

ادعای ترکیه

ترکها ادعا می کنند که هواپیمایشان در ارتفاع بالا و بر فراز آبهای بین المللی در حال پرواز بوده که توسط موشک زمین به هوای سوریه مورد اصابت قرار گرفته و لاشه آن به درون آبهای سرزمینی سوریه سقوط کرده است.
بر اساس این احتمال، ممکن است فتوفانتوم ترک در حال انجام ماموریت سنجش آمادگی مراکز پدافند ضدهوایی و موشکی موجود در منطقه استان لاذقیه سوریه بوده است و در نهایت توسط یک موشک SA-5 موسوم به گامون شلیک شده از یک پایگاه موشکی واقع در نزدیکی محل سانحه ساقط شده است. لازم به ذکر است که سوریه دارای 5 سکوی موشکی ضد هوایی SA-5 (یا همان S-200) می باشد. موشکی که در دهه 1960 میلادی طراحی شد و به خدمت شوروی سابق درآمد. این موشک جهت مقابله با اهداف پروازی در ارتفاع بالا طراحی شده، سرعت آن 8 ماخ بوده و دارای قابلیت زیادی در انهدام اهداف با سرعت کم و در حال پرواز در ارتفاع بالا می باشد.

ادعای سوریه

سوریه ادعا می کند که این هواپیما ابتدا یک بار اقدام به نقض حریم هوایی سوریه کرده و سریعاً دقایقی بعد از آبهای سرزمینی سوریه خارج شده و در بار دوم که هواپیما با ورود به آبهای سرزمینی سوریه به موازات خط ساحلی از سمت جنوب به سمت شمال (به طرف خاک ترکیه) پرواز کرده و سپس اقدام به گردش به سمت شرق کرده و در حالی که به ساحل سوریه نزدیک می شده توسط توپهای ضدهوایی 23 میلیمتری (با برد موثر حداکثر 5/2 کیلومتر) در فاصله یک کیلومتری با آنها ساقط گردیده و در درون آبهای ساحلی سقوط کرده است.

خط سیر هواپیمای ترک به روایت خبرگزاری سانای سوریه

آنچه مسلم است این که 0314-77 یکی از 18 فروند RF-4E ترکیه بوده که به سامانه جنگال و هشدار راداری AN/ALQ-178 مجهز شده بود. با وجود این سامانه در صورت قفل راداری یک سکوی موشکی SA-5 و و شلیک موشک به سوی هواپیما، خدمه می توانند دقایقی پیش از برخورد موشک، همه اقدامات لازم را برای انحراف آن و اختلال در سایت راداری انجام دهند و اگر موفق نشوند، با پرتاب باریکه (Chaff) موشک را منحرف کنند. اما خدمه این فانتوم شناسایی حتی فرصت خروج اضطراری هم پیدا نکرده اند و با توجه به اینکه لاشه هواپیما متلاشی نشده و خدمه در داخل آن به دام افتاده اند، اینکه موشک موجب انفجار هواپیما شده باشد، غیرمحتمل به نظر می رسد. بنابراین هواپیما در ارتفاع پست مورد اصابت قرار گرفته و خدمه به دلیل برخورد هواپیما با آب، فرصت خروج اضطراری نیافته اند. مساله دیگری که مسلم است این است که این فتوفانتوم بهترین هواپیمای گردان 173 شناسایی تاکتیکی بوده که تنها در ماموریتهای ویژه مورد استفاده قرار می گرفته است. چرا باید نیروی هوایی ترکیه اجازه اعزام یکی از دو فروند RF-4ETM خود را که قابلیت حمل غلاف عکسبرداری ارتفاع بالا داشته به ماموریت آموزشی بدهد؟

کدام سامانه شبح ترکها را به زیر کشید؟

آنچه به عنوان سلاحِ به کار رفته در این درگیری می تواند مورد بررسی قرار گیرد، توپ های 23 و 57 میلیمتری یا سامانه دفاع هوایی موشکی-توپخانه ای روسی پنتسر-اس1 است. تیربار و توپهای با کالیبر کوچکتر و بزرگتر از این موارد با توجه به شواهد موجود حدسهای مناسبی در این بررسی نیستند.
توپهای 23 میلیمتری معروف ZU-23 که در بسیاری از کشورهای جهان مورد استفاده قرار می گیرند 2000 تا 2500 متر برد دارند و نواخت تیر آنها بیش از 400 تیر بر دقیقه است. به طور استاندارد، این سلاح فاقد سامانه پیشرفته ای برای هدفگیری است و با توجه به اینکه از بهسازی این سلاح در سوریه توسط متخصصان این کشور و یا یک کشور دیگر(مانند ایران که توپهای خود را به سامانه هدفگیری مجهز کرده) گزارشی در دست نبوده این احتمال که این سلاح در درگیری فوق نقش اصلی را داشته کمرنگ می شود. البته لازم به ذکر است این توپها هم به صورت ثابت و هم به صورت متحرک در ارتشهای جهان در حال خدمت هستند و به دلیل ابعاد نه چندان بزرگ از قابلیت اختفای مناسبی برخوردارند.

توپ 23 میلیمتری ZU-23

همچنین اخباری منتشر شد مبنی بر اینکه سوریه از یک سامانه 23 میلیمتری ایرانی که دارای نواخت تیر چند هزار تیر بر دقیقه است استفاده کرده است. در صورت صحیح بودن این خبر، سامانه مذکور به احتمال زیاد شبیه سامانه پیشرفته «مصباح» با مأموریت اصلی ضد کروز است. این سامانه 8 لوله ای، ضمن برخورداری از نواخت تیر بالا، دارای یک رادار سه بعدی برای هدایت آتش است. البته ایران توپهای دو لول 23 میلیمتری ثابت و متحرک خود را نیز به سامانه های اپتیکی مجهز کرده است.
اما گزینه بعدی توپ ضدهوایی 57 میلیمتری است. توپهای مرگبار 57 میلیمتری «ZSU-57-2» دارای برد مؤثر 4 کیلومتر بدون استفاده از رادار و تا 6 کیلومتر در صورت استفاده از رادار برای هدفگیری هستند. این سلاح از نظر قدرت تأثیر روی هدف و دقت آتش با آسیب وارده به فانتوم ترکیه همخوانی دارد، اما برد آن بیش از مقدار اعلام شده توسط مقامات سوری برای سلاح مورد استفاده است. همچنین این سامانه بزرگ و سنگین بوده و قابلیت تحرک چندان بالایی ضمن حفظ اختفای مناسب ندارد.

توپ ضدهوایی 57 میلیمتری ZSU-57-2

سلاح دفاعی دیگر، سامانه بسیار پیشرفته پنتسر (Pantsir-S1 که در ناتو با نام SA-22 Greyhound شناخته می شود) است که هم دارای موشک و هم دارای دو توپ تک لول 30 میلیمتری است. پنتسر از یک رادار و سامانه الکترواپتیکی برای کنترل آتش برخودار است. رادار آن با برد کشف 32 تا 36 کیلومتر و برد ردگیری 24 تا 28 کیلومتر می تواند تا دو موشک را به سمت یک هدف هدایت کند. سامانه الکترواپتیکی بسته به شرایط بین 17 تا 26 کیلومتر برد داشته و می تواند یک موشک را به سمت یک هدف هدایت کند.
موشک موجود در این سامانه 1.2 تا 20 کیلومتر برد داشته، در ارتفاع 5 متر تا ده هزار متر قابل استفاده بوده و بیشینه سرعت هدف برای اصابت به آن 1000 متر بر ثانیه (3600 کیلومتر بر ساعت) است. توپهای 30 میلیمتری این سامانه 200 متر تا چهار هزار متر برد داشته، ارتفاع مؤثر درگیری آن تا 3000 متر و نرخ آتش آن میزان بسیار بالای 4500 تا 5000 گلوله بر دقیقه (75 تا 83 تیر بر ثانیه) است.
این سامانه با 3 نفر کاربری شده و تنها به 4 تا 6 ثانیه برای واکنش نشان دادن به هدف احتیاج دارد. همه اجزای سامانه پنتسر روی یک کامیون مستقر هستند و از ای نرو قابلیت تحرک بالایی برای آن بوجود آمده است. این سامانه دارای توانمندیهای بالایی در جنگ الکترونیک است.
هر چند برد نهایی پنتسر بیش از مقدار اعلام شده برای سلاح به کار رفته توسط سوریها است، اما این سامانه از تطابق خوبی با شرایط سلاح به کار رفته برخوردار است. خصوصاً از حیثت سرعت درگیری و نرخ آتش بسیار بالا. در این صورت باید به خلبانان فانتوم ساقط شده حق داد که نتوانسته باشند از آتش مهلک این سامانه نجات یابند.

سامانه پدافند هوایی پنتسر (Pantsir-S1)

در این میان، به گزارش سایت مشرق نیوز به نقل از پایگاه روسیا الیوم، "ایگور کوروچنکو" رئیس شورای اجتماعی وزارت دفاع روسیه مدعی شد که جنگنده ترکیه توسط سامانه ضدهوایی ساخت روسیه سرنگون شده است. وی ضمن بیان اینکه جنگنده ترکیه که توسط سامانه دفاع هوایی سوریه هدف قرار گرفت، برای اهداف اطلاعاتی وارد حریم هوایی سوریه شده بود، افزود: سامانه دفاع هوایی سوریه از توان بالایی برخورداراست، زیرا سرنگونی هواپیما در ارتفاع پایین به سامانه دفاعی قوی نیاز دارد. سامانه دفاع هوایی سوریه می تواند هر تهدیدی را خنثی کند و این سبب می شود که غرب در صورت هر گونه ماجراجویی علیه سوریه حساب ویژه ای روی آن باز کند و هم اکنون به خوبی می داند که هواپیماها و خلبانان زیادی را از دست خواهد داد. روسیه آماده است که ثابت کند جنگنده ترکیه ای، حریم هوایی سوریه را نقض کرده است و در حریم هوایی سوریه سرنگون شده است نه خارج آن. کوروچنکو خاطرنشان کرد: سامانه سوریه ساخت روسیه است و توانایی شناسایی هویت هدف را داراست و پس از آن این سامانه می تواند هدف را نابود یا رها کند. وی افزود: ترکها فکر نمی کردند که جنگنده شان هدف قرار بگیرد و این سیلی محکمی به نیروی هوایی ترکیه بود، در حالی که دیپلماسی ترکیه سعی دارد خود را بیگناه جلوه دهد و همه تقصیرها را بر گردن سوریه بیندازد.
چندی پیش نیز بشار اسد، رئیس جمهور سوریه در یک نشست خبری به تایید انهدام هواپیمای ترک توسط پدافند هوایی سوریه پرداخت و ادعا کرد که این هواپیما توسط توپهای ضدهوایی سوریه که دارای حداکثر برد موثر 5/2 کیلومتر هستند، در آبهای ساحلی سوریه سرنگون شده است. او همچنین ادعا کرد که خدمه پدافند تصور کرده اند که هواپیمای متجاوز، صهیونیستی می باشد. اسد همچنین گفت: از این اقدام متاسف هستم؛ ولی از ترکیه معذرت خواهی نخواهیم کرد.

بقایای لاشه فانتوم ترکیه که توسط زیردریایی آمریکایی ناتیلوس پیدا شد

به دنبال پیدا شدن جسد خلبان و کمک خلبان هواپیمای ترک (به نامهای Gokhan Ertan و Hasan Huseyin Aksoy) در بخش جلویی لاشه هواپیما در اعماق آبهای بین المللی (بیش از نیمی از لاشه هواپیما در اعماق آبهای سرزمینی سوریه و بخشهای دیگر از آن نیز با اندکی فاصله بیشتر، درون آبهای بین المللی یافت شد) و با اعلام رسمی نتیجه کالبدشکافی در روز 15 جولای 2012 (25 تیرماه 1391) هیچ گونه اثری از سوختگی، جراحت ناشی از انفجار یا ترکش در بدن سرنشینان جنگنده ترکیه دیده نشده و این خود دال بر عدم انفجار هواپیما در آسمان، پیش از برخورد آن با سطح آب دریا می باشد.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

منابع:
ماهنامه صنایع هوایی، شماره 252، مرداد 1391، مقاله آقای بابک تقوایی
mashreghnews.ir
tabnak.ir
newcoy.persianblog.ir
puoicm.org

تحقیق، گردآوری و تنظیم: کاوه (newcoy.persianblog.ir)